achtergond_genethica3.png

Ooit zo zout gegeten?

Uit: Evenwicht jrg. 2, nr. 2, mei 2001

Perspectief op de voedselschandalen
Diederick Sprangers

Wat is er met ons voedsel aan de hand? Mond- en klauwzeer, BSE, dioxines - het lijkt wel of de ene voedselcrisis de andere naadloos opvolgt. En de onrust komt niet alleen in de vorm van tijdelijke crises: het gebruik van genetische manipulatie in voedsel vormt voor veel mensen een permanente bron van ongerustheid, evenals het gebruik van synthetische additieven en van bestrijdingsmiddelen. We weten gewoon niet meer wat we binnenkrijgen. Je zou als consument toch willen dat je meer greep hebt op je eigen voedsel, of in elk geval dat je zelf kunt beoordelen wat goed voor je is.

De aard van de gebeurtenissen

Wat zijn we de laatste jaren aan crises rond ons voedsel tegengekomen? De meest geruchtmakende waren salmonella in diverse levensmiddelen, varkenspest, de gekke-koeien ziekte, dioxinekippen en op dit moment mond- en klauwzeer. Daarnaast waren er vele kleinere schandalen waarbij een bepaald product een fabricagefout vertoonde en vaak uit de handel gehaald werd. Laten we eens kijken wat er precies aan de hand was met deze crises, want het probleem was niet steeds van dezelfde aard. Onze gezondheid liep concreet gevaar bij de salmonella, de gekke-koeien ziekte, de dioxinekippen en de producten met fabricagefouten. Varkenspest en mond- en klauwzeer echter zijn niet gevaarlijk voor de mens; in deze gevallen ging (of gaat) het om dierenleed, economische schade en stijgende vleesprijzen. Natuurlijk speelde dierenleed ook een rol bij de gekke-koeien ziekte en de dioxinekippen, terwijl economische schade bij alle crises en schandalen optrad. Als je kijkt om wat voor soort voedsel het gaat, valt op dat veel van de crises om vlees draaiden. De veeteelt-methoden bleken bij te dragen aan de problemen en kwamen onder vuur te liggen. Bij de salmonella en de producten met fabricagefouten ging het om de manier waarop de levensmiddelen geproduceerd en toebereid worden. Slechts in een enkel geval (schimmels in graan) richtte de aandacht zich op planten en de wijze waarop die geteeld worden.

Bij de minder crisismatige, meer "chronische" bronnen van voedsel-onrust kunnen we een dergelijk onderscheid ook maken. Bestrijdingsmiddelen zijn een belangrijk kenmerk van de gangbare methoden van plantenteelt. Genetische manipulatie wordt zowel bij planten als bij bacteriën en schimmels die in ons voedsel gebruikt worden, toegepast; voor vee is het een toekomstmogelijkheid. Synthetische additieven worden veelvuldig gebruikt in de fabrieksmatige productie van levensmiddelen. Of deze drie verschijnselen een gevaar betekenen voor onze gezondheid, is zeer omstreden. Een ander gebied dat hier in elk geval duidelijk als probleem naar voren komt (althans in twee van de drie gevallen: bij bestrijdingsmiddelen en genetische manipulatie), is milieuschade.

Ik en mijn voedsel

Tot zover de fenomenen zelf. Waar hebben we dit alles nou aan te danken? Het is heel interessant om na te gaan wat de rol van de industrie, de overheid, de wetenschap of de boeren bij dit alles is. Dat levert zeker belangrijke inzichten op. Maar het heeft weinig zin om te zoeken naar een partij die we verantwoordelijk kunnen stellen, een zondebok. Het beste handelingsperspectief ben je altijd zelf. Wat is je eigen relatie met je voedsel? Om te beginnen: wat zeggen de levensmiddelen die in de winkel liggen, jou? Hoe kies je daaruit je boodschappen? Meestal vinden we bepaalde dingen gezond, en andere dingen gewoon lekker; als iets gezond èn lekker lijkt, nemen we het zeker mee. Maar wat is gezond, hoe bepaal jij dat? (En vooral: wat is gezond voor jou?) Hier merken we dat het steeds moeilijker wordt om dat te weten. Neem ik de koffiemelk van Nutricia of die van Zuiver Zuivel? Of zou het toch beter zijn om gewone melk in de koffie te doen? Wat is nou echt het verschil tussen biologische wortels en gewone, voor mijn gezondheid? In die soep zitten kleurstoffen en aroma's, krijg ik daar wat van? In die chocoladereep zit soja-lecithine, is dat genetisch gemanipuleerd – en wat betekent dat dan voor mij? Welk vlees is BSE-vrij?

Vervreemding

Wat heel duidelijk blijkt is dat we met veel levensmiddelen geen voeling meer hebben, we kunnen er geen verbinding mee leggen. Ze betekenen niets wezenlijks voor ons (althans voor ons bewustzijn): we weten zelden of nooit hoe ze gemaakt zijn en waar ze vandaan komen. Een merknaam (een flesje Heineken) doet ons misschien nog iets, maar dat is uiterlijk; we voelen ons misschien vertrouwd met een product dat we veel gebruiken – totdat we horen dat er iets mis mee zou kunnen zijn: dat bleken we dan toch niet voorzien te hebben. Verschillende fenomenen spelen daar een rol in. De productieprocessen die in de levensmiddelenindustrie worden gebruikt, zijn zulke staaltjes van technologie dat ze heel "ver van ons bed" liggen. En in één product worden al gauw tien of twintig verschillende ingrediënten gebruikt, die weer uit andere fabrieken komen, van god-weet-hoe-ver hiervandaan. Ook verse producten worden tegenwoordig vaak uit andere landen, zelfs andere continenten ingevoerd. Wat vlees betreft, hadden we vroeger nog wel een beeld van hoe bijvoorbeeld koeien zich voortplanten; maar wie weet tegenwoordig hoe kunstmatige inseminatie in zijn werk gaat, en hoeveel nakomelingen één stier voortbrengt? Door dit alles hebben we ons laten vervreemden van ons voedsel: we "kennen" de producten niet meer. De meerderheid van de levensmiddelen die in de winkel liggen zijn anonieme, industriële massaproducten geworden die ver van ons af staan. Ook de grote, onpersoonlijke supermarkten dragen daaraan bij: je praat er minder makkelijk met de winkelmedewerkers, die je veel zouden kunnen vertellen over je boodschappen. Bovendien werkt een individuele medewerker vaak maar korte tijd in zo'n zaak, zodat je ook niet makkelijk een band met hem opbouwt. De menselijke maat is eruit. Toch gaat het mij er niet om, met de beschuldigende vinger naar al deze fenomenen te wijzen; ook al omdat ze ons ook voordelen gebracht hebben – met name dat we redelijk zeker kunnen zijn van de constante aanvoer van een rijk geschakeerd scala van producten. Nee, waar het om gaat is, opnieuw, dat je jezelf als perspectief neemt, als uitgangspunt: hoe sta ìk hierin? Wie dit wil doen, kan bijvoorbeeld beginnen met na te gaan hoe hij zijn boodschappen kiest – dus niet zozeer wat je kiest, maar waarom je het kiest: waar let ik op, wat is voor mij belangrijk? Dit is concreet te krijgen door het op te schrijven (maak een soort eten-koop-dagboek) of door het te vergelijken met iemand anders, erover te praten. Probeer bij zoveel mogelijk producten vast te stellen wat de redenen zijn dat je ze kiest, maar zonder jezelf te censureren: word je in eerste instantie gewoon bewust van de redenen van je keuze.

Evenwicht tussen verstand en gevoel

Wie aldus aan de slag gaat, kan de meest uiteenlopende ontdekkingen doen. Eén daarvan kan zijn, dat lang niet elke keuze-reden een rationele is, maar dat er vaak emotionele redenen meespelen. We kiezen op basis van een bepaald oordeel over de kwaliteiten van een levensmiddel, en in dat kwalitatieve oordeel zitten vaak bepaalde gevoelens. Daar is niets mis mee: sterker nog, voedselkwaliteit kan nooit voor 100% rationeel beoordeeld worden. Er spelen altijd gevoelens mee. In het ideale geval is een kwalitatief oordeel een balans tussen verstandelijke en emotionele argumenten. In de praktijk is dat ook vaak het geval, maar meestal zijn we ons niet bewust van deze balans. En daar gaat het nou net om: maak je zowel je verstandelijke argumenten als je gevoelens bewust. Probeer beide onder woorden te brengen, op schrift of in gesprek!

Als je je eenmaal bewust bent van het feit dat verstand en gevoel bij het oordelen beide een rol spelen, kun je gaan zoeken waar jij wilt dat het evenwicht tussen beide ligt bij het boodschappen doen. Merk je dat je rationele inzicht vaak tekortschiet of afwezig is, vraag je dan af of je dat wilt veranderen. Zo ja, ga op zoek naar de feiten die je wilt weten: vraag bijvoorbeeld de winkelier of bel de producent (op veel etiketten staat tegenwoordig een telefoonnummer voor informatie). Als je je boodschappen in een supermarkt doet, probeer dan toch ook daar goed contact met de medewerkers op te bouwen. Andersom: merk je dat je vooral op feiten of op nuchtere ideeën afgaat en je gevoelens weinig laat meetellen, neem dan – als je dat wilt – die gevoelens eens goed onder de loep. Onderschat ze niet: ze zijn net zo belangrijk als de nuchtere gedachten! Beide zijn onmisbaar voor een gezond oordeel; je moet je eigen evenwicht tussen verstand en gevoel zien te vinden. Wat "waar" is voor jouw gezondheid, kun je alleen zelf bepalen. Daarvoor is nodig dat je je bewust wordt hoe je je boodschappen kiest.

Wees niet bang om te verzuipen in de enorme hoeveelheid feiten die tegenwoordig een rol spelen – alle voors en tegens van genetische manipulatie, de verschillende invalshoeken op het welzijn van een dier, de 1001 additieven in voedsel en hun effecten, alle soorten vetten en hun functies, enz. enz. Geen mens kan alles weten, maar dat hoeft ook niet. Blijf bij jezelf: let op je eigen ervaringen, stel jouw vragen en zoek naar de antwoorden. Laat je niets voorschrijven wat je niet vertrouwt. Zo kun je alles te weten komen wat voor jou relevant is.

Verbinding met ons voedsel

Langs deze weg kunnen we onze binding met het voedsel dat we eten, herstellen. Een volgende ontdekking die je kunt doen is dat het bij bepaalde producten makkelijker is dan bij andere om er een goed beeld van te krijgen (dus verbinding mee te leggen): bijvoorbeeld bij verse groenten of fruit die je bij een boer haalt of in een biologisch groente-abonnement krijgt. In beide gevallen weet je waar de producten vandaan komen en kun je eventueel bij de boer zelf navraag erover doen als je iets wilt weten. Hetzelfde geldt voor veel streekproducten, die meestal ook goed te traceren zijn: bijvoorbeeld de lijn "Waddenproducten" (zuivel, jams enz.). Het is echter belangrijk om dit juist ook met andere, "gewone" producten te doen: probeer ook daar een goed beeld van te krijgen.

Ook een heel belangrijk aspect is geld. Wat als "goed" of gezond wordt ervaren, wordt ook vaak als duur ervaren. Hier is belangrijk dat je je afvraagt hoe belangrijk je gezond voedsel vindt temidden van je andere uitgaven (kleren, medische kosten, CDs, boeken, enz.). Hoe makkelijk geef je extra geld uit aan een CD, een kaartje voor een voetbalwedstrijd, een ijscoupe in een restaurant en een gezond levensmiddel? Daarbij komt nog dat veel levensmiddelen goedkoop zijn omdat er bij de productie minder gelet wordt op kwaliteit dan op geld. Het is maar hoe je ernaar kijkt: echt gezonde producten zijn eigenlijk niet duur, maar de andere producten zijn kunstmatig goedkoop – ten koste van onze gezondheid.

En uiteraard gaat, als we zo met ons voedsel omgaan, ook smaak een rol spelen. Zowel je verstand als je gevoel moet je als oordeelsvermogen ontwikkelen; smaak en geur zijn op dit gebied twee heel belangrijke waarnemingen om je gevoel aan te ontwikkelen. Onderzoek hoe je eet en proeft. Of je vlees nodig hebt of niet, is persoonlijk en is moeilijk te bepalen. Probeer het uit, kijk wat je gevoel en je verstand erover zeggen; vraag je af waarom je het eet. Probeer al je voedsel bewust te proeven. Proef eens gelijksoortige levensmiddelen van verschillende herkomst naast elkaar, bijvoorbeeld scharreleieren en biologische eieren, of biologische en biologisch-dynamische eieren. Beschrijf je eigen smaakgewaarwording, of druk haar in beeld, kleur of geluid uit! Tijdens het schrijven van dit artikel zag ik tot mijn grote plezier bij een vriend het volgende gezegde aan de muur hangen: “’t Zy bitter of soet, wat smaeckt dat voedt”.

Zelf greep op je voedsel hebben

Op deze manier kunnen we zelf gericht invloed uitoefenen op wat voor voedsel er op de markt komt. Ons koopgedrag is een van de belangrijkste factoren daarin. Daarom is bij alle huidige voedselproblemen óók van belang dat wij als consumenten ons hebben laten vervreemden van ons voedsel. Eigenlijk kun je gerust zeggen, dat we het voedsel krijgen dat we verdienen. Terug naar jezelf is de enige weg om weer greep op je eigen voedsel te krijgen….